Mijn gelezen boeken 2024: romans
Dit is het derde artikel over mijn leesjaar 2024, eerder verschenen een stuk over klassiekers en een over novelles. Dit keer bespreek ik de romans die ik in 2024 gelezen heb. Bij het bestuderen van mijn lijst kwam ik tot de ontdekking dat ik dit jaar geen enkele fantasyroman heb gelezen... heel uitzonderlijk! Wel vijf fantasynovelles, maar dus geen boeken van meer dan 40.000 woorden.
In totaal heb ik 78 boeken gelezen, samen goed voor zo'n 20.000 bladzijden. Daarvan zijn er 31 speculatieve romans, waaronder 19 die je tot de 'high' sciencefiction kunt rekenen en 12 die ik onder het subgenre 'literaire SF' (nog niet helemaal tevreden over die term) en het subsubgenre 'PolderSF' schaar (zie onder). Verder las ik 7 non-fictieboeken en nog een stuk of wat verhalenbundels om tot het totaal van 78 te komen.
HighSF versus Literaire/PolderSF
In 2024 werden de twee grote literaire wedstrijden van Nederland gewonnen door boeken die onder het kopje speculatieve romans vallen. Het ging om Gebied 19 van Esther Gerritsen (Boekenbon Literatuurprijs) en Ik kom hier nog op terug van Rob van Essen (Libris Literatuurprijs). Ik vroeg me af waarom nu opeens (hoewel: Van Essen won in 2019 ook al eens de Libris met De goede zoon) zulke uitgesproken speculatieve boeken in aanmerking kwamen voor deze prijzen. Ik kwam tot de conclusie dat ze tot een specifiek Nederlands subgenre behoren: PolderSF, waar ik vervolgens een artikel over schreef voor Hebban.nl. Daarin definieerde ik de term als volgt: "Een subgenre van zowel literatuur als speculatieve fictie, dat oer-Nederlandse literaire onderwerpen, zoals onder andere jeugdtrauma’s, ontzuilingsworstelingen, oudercomplexen, angst voor verandering, maatschappelijke status en seks(uele geaardheid), koppelt aan expliciet speculatieve elementen, zoals tijd- en ruimtereizen, futuristische technologie, andere samenlevingen en toekomstvisies." Dus kort gezegd: typisch Nederlandse literaire thema's uitgewerkt aan de hand van een speculatief element.
Op sociale media kwam ik in discussie over deze term en kwam tot de conclusie dat PolderSF niet een subgenre van de speculatieve fictie is (én literatuur dus), maar een subsubgenre, dat valt onder het subgenre Literaire SF, dat je zou kunnen omschrijven als: literaire thema's uitgewerkt aan de hand van een speculatief element. Denk bijvoorbeeld aan de boeken van Matt Haig (waarvan ik Middernachtbibliotheek las), de 1q84-trilogie van Haruki Murakami en Lied van de profeet van Paul Lynch. Allemaal boeken waar het speculatieve element gebruikt wordt om literaire of maatschappelijke ideeën en overdenkingen uit te werken. Bij Middernachtbibliotheek is dat de vraag wat je zou doen als je de kans krijgt om je leven opnieuw vorm te geven, in 1q84 gaat het over vervreemding en parallelle werelden (die vrijwel identiek zijn aan de onze) en bij Lied van de profeet is de vraag 'wat als een extreme partij de macht krijgt en al het - al dan niet ingebeelde - verzet wil breken?'. In al deze boeken is het speculatieve element onmisbaar voor het verhaal, maar het is of klein (alleen een andere regering, al het andere is het zelfde), beperkt (er is alleen een klein tweede maantje aan de hemel en er bestaan vreemde wezens van buiten onze realiteit), of er is maar één - weliswaar groot - speculatief element (zoals de middernachtbibliotheek, waar je alle andere vormen van je leven kan lenen).
Bij de traditionele(re) speculatieve fictie gaat het er minder subtiel aan toe, daar tref je volledig uitgewerkte alternatieve of toekomstige werelden aan, compleet met magie, wezens, geavanceerde (of zelfs alien) technologie, die de maatschappij, cultuur en omstandigheden grondig anders maken dan in onze realiteit.
Zoals ik in het artikel over PolderSF ook al betoogde zorgt dit 'overgangssubgenre' tussen literatuur en speculatieve fictie voor opgetrokken of zelfs gefronste wenkbrauwen bij zowel SFF-puristen én bij literaire snobs.
Overigens ben ik zelf wel gecharmeerd van het mengen van genres en - tussen de keiharde spaceopera, wuxia, cyberpunk, Afrofuturisme, alienhorror, tijdreizen en epische fantasy door - houd ik zeker ook van literaire en PolderSF.
Speculatieve romans
Zoals gezegd heb ik dus ruim dertig speculatieve romans gelezen (naast de vijftien novelles die ik eerder besprak). Ik ga ze niet allemaal opnoemen, je kunt ze terugvinden in mijn Reading Challenge overzicht op Hebban, maar ik bespreek wel een paar favorieten. Allereerst een paar 'high SF' romans.
Tade Thompson woont en werkt in Groot Brittannië, maar komt oorspronkelijk uit Nigeria en daar speelt zijn roman Rosewater zich ook af. Het is een sciencefictionverhaal dat speelt rond een door aliens geplaatste koepel in het achterland van Nigeria. Er is geen echte communicatie mogelijk met de aliens, maar sommige mensen in de buurt van de koepel krijgen wel psychische krachten én als de koepel zich periodiek opent, kan je genezen worden van je kwalen (tot aan de dood aan toe, wat soms wat incidenten met zombies oplevert). Hoofdpersoon Kaaro heeft die speciale krachten en maakt daar, niet altijd legaal, gebruik van, onder andere voor de gevreesde geheime dienst. Het is een rollercoaster met grote contrasten tussen high tech, aliens, vuige armoede en wonderen, tegen een achtergrond die echt anders is dan de meeste westerse SF-settingen.
Mijn meest geliefde spaceopera boeken- én tv-serie van de afgelopen jaren is The Expanse van James S.A. Corey. En nu zijn ze aan een nieuwe serie begonnen: The Captive's War, dus die moest ik direct lezen. Het is overduidelijk dat de schrijvers (James S.A. Corey is het pseudoniem van Ty Franck en Daniel Abraham) een nieuwe richting in wilden slaan, want waar The Expanse alleen aliens suggereert, krioelt het ervan in The Mercy of Gods. Een menselijke planeet wordt door de Carryx-aliens aangevallen en de overlevenden worden te werk gesteld op een verre planeet. Door de vele personages en verschillende aliens moet je in het begin goed opletten, maar het wordt een spannend verhaal, een goede opening van de voorgespiegelde trilogie.
Jeff VanderMeer kwam tien jaar na zijn oorspronkelijke Southern Reach-trilogie met een vierde boek, dat gaat over de aanloop naar het ontstaan van Area X en de allereerste expeditie (waar Annihilation de twaalfde volgt). Het eerste stuk gaat over een geheim agent die consequent Old Jim wordt genoemd, in de tijd voordat de barrière gevormd werd. Een weird en paranoïde verhaal, maar pas in het laatste deel wordt het echt volkomen doorgeslagen, want dan komt James Lowry, het enge, dreigende achtergrondpersonage uit de oorspronkelijke trilogie, aan het woord. En hóe! Niet alleen lijkt hij een stevige vorm van Tourette's syndroom (FUUUUCCCKKK!) te hebben, hij gebruikt ook nog eens een heleboel drugs, waar hij vaak niet precies van weet wat ze doen én hij gaat een alien zone in, waar alles en iedereen eropuit lijkt alles en iedereen te vermoorden (ffffuuuuucck ...). Ik heb dit boek hybride gelezen: deels van papier, deels audio en de voorlezer had duidelijk lol in het uiten van Lowry's vrij extreme gedachten en zienswijzen. De Southern Reach-serie is echt de moeite waard, maar begin met Vernietiging, anders snap je helemaal niets van Absolution. Ik ben trouwens benieuwd of ook dit vierde deel vertaald gaat worden (heb er nog niks over gehoord).
En dan nog een tweetal uit dat andere genre.
Ik heb eigenlijk nooit een Nederlandstalige literaire schrijver gehad waar ik echt fan van was, maar Rob van Essen is de eerste. De goede zoon vond ik geweldig, meerdere andere boeken en verhalenbundels vond ik hilarisch en supergoed geschreven, met heel vaak vervreemdende en speculatieve elementen. En zijn prijswinnende boek van dit jaar is ook weer een parel. Oer Nederlandse thema's worden uitgewerkt door middel van het toevoegen van tijdreizen. Zonder dat aspect was dit verhaal niet mogelijk geweest, maar de technologie wordt nergens uitgelegd, wat het - net als Gebied 19 trouwens (dat ik vorig jaar al las) - aan de rand van de sciencefiction brengt: het zou ook fantasy kunnen zijn. Maar hoe dan ook: het is speculatief, het is literair, het heeft een grote prijs gewonnen, én het is een geweldig boek.
Dit boek is een nu-dystopie, een speculatief boek dat zich in het heden afspeelt, met als enige verandering dat er een extreme partij aan de macht komt. Paul Lynch werd hiertoe geïnspireerd door de Syrische burgeroorlog, die hij in woord en beeld vertaald heeft naar Ierland. Waar een 'High-SF' boek het zou zoeken in het verzet, in heldhaftige - al dan niet gedoemde - manieren om aan de onderdrukking te ontkomen, en bijvoorbeeld 1984 zich richt op de enorme culturele, sociale en linguïstische implicaties van zo'n totalitair regime, zoomt Lynch in op het individu, de moeder die alleen met haar vier kinderen achterblijft als haar man wordt gearresteerd en moet proberen zich staande te houden in een steeds vijandiger wereld. Daarbij maakt ze regelmatig geen of verkeerde keuzes, waardoor alles nog erger wordt (al weet je nooit of het niet nóg erger was geweest als ze wel iets of iets anders gedaan had). Juist door die alledaagse machteloosheid, de zwakte van de eenzame burger tegen een brute staat, wordt het een indringend verhaal, met een afschuwelijke conclusie. Heel goed en actueel boek, dat terecht de 2023 Booker Prize won.
'Gewone' romans
Naast speculatief heb ik ook veel 'gewone' romans gelezen, deels in het kader van mijn jurylidmaatschap van de Hebban Debuut- en Thrillerprijs, deels ook om de horizon te verbreden. Hier heel kort een paar opvallende boeken.
Dit boek won de Booker Prize van 2024. Het volgt één etmaal de bemanning van het International Space Station en speelt dus in de ruimte, zonder dat het SF is. Hoewel ... er komt een maanmissie in voor die tijdens de zestien omlopen om de aarde van het ISS gaande is en dat is in het echt nog niet gebeurd ... Het is een plotloze roman, waarin vooral de pracht van de aarde, de vervreemding van volkomen uit je element (zwaartekracht) zijn, en de individuele ervaringen van de astro- en cosmonauten centraal staan. Heel mooi en beeldend.
Godverdomse dagen op een godverdomse bol
Dimitri Verhulst won de Libris Literatuurprijs met deze geschiedenis van de mensheid in - het moet gezegd - denigrerende taal. Vanaf de oersoep in de oceaan tot de val van de eerste atoombom beschrijft hij hoe "'t" (de mensheid) zich ontwikkelde. Door de gebruikte manier van perspectief en de cynische invalshoek is het een zeer bijzonder, zij het schrijnend verhaal, dat ons confronteert met de tekortkomingen van de mens. Of zoals Drummer uit The Expanse het uitdrukte in het slot van Persepolis Rising: "Because we're human, and humans are mean, independent monkeys that reached their greatness by killing every other species of hominid that looked at us funny."
Ik las eerst De mierenkaravaan van Mariken Heitman en was gefascineerd, waardoor ik direct doorstoomde met Wormmaan. En nu ben ik fan van twee Nederlandse literaire auteurs. Wormmaan is echt een geweldig boek, compleet met zingende, dichtende wormen, mopperende voorouders in het hiernamaals, erwten en de zoektocht naar zelf, gevangen in prachtig proza. Je zou het bijna PolderSF kunnen noemen, maar daarvoor zijn de speculatieve elementen wellicht weer wat te veel op de achtergrond. Maar een fantastisch boek en aanleiding voor een artikel over het gehele oeuvre van Heitman.
Een geweldig leesjaar
Al met al heb ik een heel goed leesjaar gehad in 2024. Veel luisterboeken (grotendeels hybride gelezen - dus deels op papier of als ebook, deels als audio, zie mijn artikel daarover), omdat ik veel heb autogereden naar allerlei schrijfcursussen, -opleidingen, en -workshops, of Taekwon-Do trainingen in den lande, of presentaties in allerlei vormen (wellicht volgt daar nog een artikel over), maar ook veel fysieke boeken, ebooks en zelfs manuscripten in pdf of word. Want al dat leeswerk heb ik niet eens meegerekend: de vele boek- en verhaalmanuscripen die ik gelezen en becommentarieerd heb (voor African Literary Agency, de schrijfopleidingen en persoonlijke begeleiding die ik geef).
Voor volgend jaar heb ik mijn Reading Challenge verhoogd naar 72 boeken (6 per maand) en ik ben zeker van plan zo veel en divers als kan door te lezen.
Op naar een geweldig leesjaar 2025!
